Türkiye kendi uçağını, gemisini, tankını üreten sayılı devletler arasına girmiştir

Ülke savunmasının yerli üretim araçlarla yapılabilmesi için yapılan çalışmalarda önemli aşamalar katediliyor. Bu doğrultuda havacılık alanında ortaya koyulan çalışmalar dikkat çekiyor. Havacilik alanında önemli projelere imza atan firmalarımızdan biri olan Tusaş Motor Sanayi AŞ (TEI), parça modül üretimi, motor tasarım ve ürün geliştirme, motor montaj ve test & motor bakım ve onarım ve revizyon gibi alanlarda faliyetlerine devam ediyor. Şirket bünyesinde yapılan çalışmalarla ilgili bilgiler aktaran Tusaş Motor Sanayi AŞ (TEI) Genel Müdürü Prof Dr Mahmut F. Akşit, sorularımızı yanıtladı.         

Yakın bir zamanda TAI yerli helikopteri havalandırmayı başardı. Projenin tam olarak tamamlanabilmesi için yerli motor konusunda gelinen nokta ile ilgili bilgi verir misiniz ?

Bir jet motorunu geliştirmek uzun bir süreçtir. Ne yazık ki motor projesi Gökbey helikopter projesinden daha sonra başladı. Turboşaft Motor Geliştirme Projemiz Mart 2017 de başladıktan sonra hızlı bir şekilde motor tasarım ve geliştirme çalışmalarımız devam ediyor. Turboşaft Motor Geliştirme Projesi’nde, tasarım geliştirme döngüleri devam ederken, hem tasarım süreçlerine girdi sağlamaya yönelik motor testi gerçekleştirmek hem de motor tasarım, tedarik, imalat, montaj ve test aşamalarını başından sonuna gerçekleştirmek için Çekirdek Motor sürecini başlattık. Parça imalatlarının tamamlanmasının ardından kısa sürede motorun montajını da, algılayıcılar da dâhil gerçekleştirerek teste hazır hale getirdik ve kuru başlatma ile ilk testi yaptık. Sorunsuz geçen kuru başlatma testini takiben pilot yakıt hattı ile ilk test, yani ilk ateşleme yine başarıyla gerçekleştirildi. Ardından bir adım daha ileri giderek ana yakıt hatlarıyla birlikte Çekirdek Motorumuz’u çalıştırdık. Şuana kadar ilk Çekirdek Motor prototipimizi 100 den fazla kere değişik şartlar altında başarı ile test ettik. Testlerinden elde ettiğimiz verilerle, motor tasarımını daha olgun seviyelere taşıyarak, ve sonraki motor testlerini gerçekleştirmeyi ve planlanan tarihte turboşaft motorunu kullanıma hazır hale getirmeyi hedefliyoruz.

F-35 projesine TEI’nin katkısı hakkında bilgi verebilir misiniz?

Motor Nihai Montaj / Test Hattı ve Avrupa Bölgesi Depo Seviyesi Bakım (DSB) Merkezi kurulumu çalışmaları kapsamında tamamlanan planlama ve yönetim safhasını takiben, “Müşterek Taarruz Uçağı (JSF) Projesi Motor Nihai Montaj Hattı Kurulumu, Aktivasyonu ve 1. Hava Bakım Fabrika Müdürlüğü T-11 Bremzesi Modifikasyon Safhası Projesi” ana yüklenicilik sözleşmesi Savunma Sanayii Müsteşarlığı (SSM) ve TEI arasında 23 Mart 2017 tarihinde tamamlanarak, Pratt & Whitney firması ile alt sözleşmelerin imzalanması ve bilgi amaçlı olarak SSM’ye sunulması ile 19 Aralık 2017 tarihinde yürürlüğe girdi.

Sözleşme kapsamında, 1. Hava Bakım Fabrika Müdürlüğü 10 No’lu Hangar’da FACO Hattı’nın kurulumu ve 1. Hava Bakım Fabrika Müdürlüğünde yer alan T-11 Bremzesi’nin modifikasyonu gerçekleştirilmektedir.

Tüm zamanların en büyük savunma sistemleri tedarik projesi olarak nitelendirilen JSF Projesi kapsamında, TEI ana yükleniciliği ve birden fazla yerli alt yüklenicinin görev almasıyla gerçekleştirilecek bu proje ile 1. Hava Bakım Fabrika Müdürlüğü, Türkiye envanterine girecek motorların montaj ve test işleri için kabiliyet kazanacak. Ayrıca, Avrupa bölgesindeki katılımcı ülkelere ve bölgesel kullanıcılara ait JSF uçaklarının motorlarına da ağır bakım, onarım (depo seviyesi bakım) hizmeti verecek bir merkez sahibi olacağız.

Proje kapsamındaki kazanımlar;

• 1. Hava Bakım Fabrika Müdürlüğü, Avrupa bölgesindeki katılımcı ülkelere ait JSF uçaklarının motorlarına depo seviyesi bakım hizmeti vermek üzere kurulacak bir merkez olma özelliğini kazanacaktır.
• T-11 bremzesi 5. nesil uçak motoru test edebilecek özelliklere uygun hale getirilecektir.
• FACO (Nihai Montaj ve Test) hattı ilave motor üretimi müzakeresi için temel oluşturacaktır.
• Kurulacak FACO hattında motor üretimi tamamlandıktan sonra mevcut kabiliyet DSB hattı kapasitesini artırmak için kullanılabilecektir.
• Ülkemize önemli bir finansal katma değer sağlaması beklenmektedir.

Proje kapsamında Hangar 10 Ön Tasarım (PDR), Kritik Tasarım Gözden Geçirme (CDR) ve T-11 Test Bremzesi Ön Tasarım (PDR) kilometre taşları proje takvimine uygun olarak başarılı bir şekilde tamamlandı.

İlk motor testi ve test bremzesi kalifikasyonu akabinde, Performansa Dayalı Lojistik (PDL) İdame – İşletme konsepti kapsamında oluşturulacak uygun iş modelleri ile TEI’nin operasyon fazında da görev alması değerlendirilmektedir.

Ülkemize ait ilk F-35’in Teslimat Töreni, 21 Haziran 2018 tarihinde, Türkiye’den proje paydaşlarının katılımlarıyla Lockheed Martin Aeronautics firması Fort Worth, Texas, ABD tesislerinde gerçekleştirildi. Bu törende Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk JSF F-35 uçağı hangardan çıkarıldı.

Yürüttüğünüz projelerle ilgili bilgi verir misiniz?

İHA motor geliştirme çalışmalarımızı pistonlu ve jet motorlar olmak üzere 2 grupta yürütüyoruz. Pistonlu motor çalışmalarımız da benzinli ve dizel olmak üzere ikiye ayrılmış durumda. Bu kapsamda yürüttüğümüz benzinli motor projemizde seri üretime geçtik ve 15.000 saatin üzerinde uçuşu başarıyla gerçekleştirdik. PD155 ANKA Motor Projesi’nde ise ANKA platformu, PD155 Motorumuz ile Şubat ayında ilk uçuşunu sorunsuz bir şekilde gerçekleştirdi.

Operatif İHA Motoru Geliştirme Projesi kapsamında geliştirilen PD170 turbodizel havacılık motoru tasarım çalışmalarını ise çok büyük oranda tamamladık. 4 farklı motor test düzeneğinde paralel olarak yürütülen olgunlaştırma çalışmalarında, ilk çalıştırmanın gerçekleştiği Ocak 2017’den bu yana 4000 saati aşan motor testi gerçekleştirdik. Gerçekleştirdiğimiz dayanım testleri ve sürekli geliştirilen tasarım çözümleri sonucu motor, ilk uçuşunu Aralık 2018’de gerçekleştirdi.

PD170 Motorunun bir üst versiyonu olacak olan PD222 Motorumuzla ilgili çalışmalara da başladık. Bu motor Cumhurbaşkanlığımız tarafından açıklanan 100 günlük eylem planında da bahsedilen ve Baykar Makina tarafından geliştirilen yeni nesil Akıncı IHA platformuna da güç verecek. Bu kapsamda tasarım ve entegrasyon çalışmalarının aksamadan yürümesi ve ilk uçuş denemeleri için PD170 motorumuzu Baykar Makina A.Ş. ye 30 Eylül’de teslim ettik.

T.C. Cumhurbaşkanlığı, Savunma Sanayii Başkanlığı (SSB) himayesinde yürütülen Genel Maksat Helikopteri Programı (GMHP)  kapsamında, T700-TEI-701D model turboşaft motorlarının üretimiyle ile ilgili çalışmalarımız son hızıyla devam etmektedir.

Parça ve modül imalatının yanında motor testinde kullanılacak bremzenin açılışını Sanayi ve Teknoloji Bakanımız Mustafa Varank’ın katılımıyla gerçekleştirdik.

Motor montaj ve test faaliyetlerine yönelik iş başı eğitimleri ve teslim edilecek ilk motorların montajları atölyelerimizde gerçekleştirilecek olup imalat ve bremze faaliyetlerine paralel olarak belirlenen takvim doğrultusunda eğitimlere ve çalışmalara devam edilmektedir.

Yerli yan sanayi kullanımı konusunda da devletimize verdiğimiz sanayileşme katılım taahhütlerine uygun olarak faaliyet gösteriyor ve bu imkânları arttırabilme yollarını da sürekli araştırıyoruz.

GMHP kapsamında TEI, salt motor montaj ve test faaliyetlerinden oluşan F110 turbo fan motoru lisanslı üretiminden sonra en geniş ölçekli seri imalat motor üretimi modeline geçiş yapıyor olacak. TEI, GMHP kapsamında Üretim Fazı’na ek olarak Türkiye’deki mevcut T700 motor envanterine yönelik olarak bakım, onarım, revizyon hizmetleri verebilecektir.

Şirketimizin Teknoloji Kazanım Yol Haritası’na uygun olarak önceliklendirdiğimiz; Havacılık Kalitesinde Paslanmaz Çelik ve Nikel Bazlı Süper Alaşım Geliştirilmesi (DİNÇ), Havacılık Uygulamaları İçin Katmanlı İmalata Uygun Nikel Metal Toz Geliştirilmesi (ATOM) ve Elektron Işını ile Ergitme Metodu ile Titanyum Katmanlı İmalat Prosesi Geliştirilmesi (ELEKTRON) projelerini Savunma Sanayii Başkanlığının destekleri ile başlattık.

Dinç Projesi ile savunma sanayii ve sivil amaçlı havacılık platformlarında kullanılmak üzere ihtiyaç duyulan havacılık kalitesinde paslanmaz çelik ve nikel bazlı süper alaşımların üretilmesine yönelik olarak; gerekli olan baz alaşımların birincil ergitme yöntemi ile elde edilmesi, ikincil ergitme yöntemleri ile havacılık kalite paslanmaz çelik ve havacılık kalite nikel bazlı süper alaşımlara dönüştürülmesi ve ikincil işlemler ile bu alaşımların mekanik özelliklerinin geliştirilmesi, karakterizasyonu ve doğrulanması gerçekleştirilecektir.

Atom Projesi’nde havacılık sektöründe kullanılan türbinli motorlardaki yüksek yükleme ile sıcaklık koşullarında görev yapan nikel alaşım parçaların, katmanlı imalat yöntemi ile üretilmesi için ihtiyaç duyulan ihraç lisansına tabi nikel alaşım tozlar geliştirilecektir.

Elektron Projesi’nde ise havacılık sektöründe; düşük yoğunlukları, yüksek oksidasyon direnci ve yüksek sıcaklık mukavemetlerinden dolayı tercih edilen titanyum alüminatlar, sahip olduğu düşük yoğunluk, yüksek tokluk ve oksidasyon dirençleri sebebi ile soğuk bölge parçalarında sıklıkla tercih edilen titanyum alaşımları ve türbinli motorlardaki yüksek yükleme ile yüksek sıcaklık koşullarında görev yapan nikel alaşım parçalar Elektron Işını ile Ergitme Metodu uygulanarak imal edilecektir.

TEI olarak gelecek planlarınızı aktarır mısınız? İhracat alanında yaptığınız çalışmaları aktarır mısınız?

1985 yılında 12 parça ile başladığımız parça imalat alanındaki faaliyetlerimizi, şu an 45 farklı motor programı için 1000’in üzerinde değişik parça imalatı gerçekleştirecek şekilde sürdürüyoruz. Parça imalat alanında yürüttüğümüz en önemli projelerden biri olan LEAP motor programında bugüne kadar aldığımız 2.5 milyar dolarlık iş hacmiyle programın dünyadaki en büyük tedarikçisi konumundayız. 2018 yılında da toplam satış ve ihracat rakamlarımızı en az %10 artırdık. Millî projelerimizde de çok ciddi ilerlemeler kaydettik.

Devletimizin savunma sanayiindeki mutlak yerlilik hedefine ulaşılması yolunda yürüttüğümüz projeler için kalifiye iş gücümüz de her geçen yıl büyümektedir. Bu doğrultuda 2018 yılında çalışan sayımızı da aynı oranda artırdık.

Büyüyen Türk havacılık sektörüyle ilgili değerlendirmelerinizi alabilir miyiz?

Ülkemiz son yıllarda savunma ve havacılık sektöründe büyük bir atılım içerisindedir. Bu atılımda devletimizin verdiği destek çok önemlidir. Bu destek sayesinde Türkiye kendi uçağını, gemisini, tankını üreten sayılı devletler arasına girmiştir. Biz de TEI olarak bu süreçte üzerimize düşeni yapmaya devam ederken yeni projeler için de bahsettiğimiz gibi her daim göreve hazırız.

MART 2019