TEI küresel havacılık sektörü içinde kendini kanıtladı

TEI Yönetim Kurulu Başkanı ve Genel Müdürü Prof. Dr. Mahmut Faruk Akşit:

Savunma sanayinde dışa bağımlılığın azaldığı bir dönemdeyiz. Kararlı adımlarla gelinen bu noktanın öznelerinden biri olan Tusaş Motor Sanayi AŞ, (TEI) yerli ve milli motor geliştirilmesi için yoğun çaba sarf etmekte. Bu çerçevede yapılan çalışmalar ve savunma sanayinin ülkemizdeki gelişimi ile ilgili görüşlerini aldığımız TUSAŞ Motor Sanayii AŞ (TEI) Yönetim Kurulu Başkanı ve Genel Müdürü Prof. Dr. Mahmut Faruk Akşit, sorularımızı yanıtladı.

Savunma sanayimizin gelişiminin uluslararası arenaya yansıması oldukça memnun edici, yaşanan bu olumlu gelişme ile ilgili düşüncelerinizi alabilir miyiz?

Dışa bağımlılığı azaltmak ve milli savunmamızı milli imkânlarla sağlamak adına harekete geçen ülkemiz; kara araçları, deniz araçları, havacılık platformları, hava savunma sistemleri, mühimmatlar, radar sistemleri ve siber güvenlik alanları başta olmak üzere tüm ihtiyaçlarında milli çözümlere yönelmiştir. Tüm bu platformlara da yerli ve milli motor geliştirilmesi için yoğun çaba sarf edilmektedir. Devletimizin kararlı adımları, teknolojik altyapımız ve nitelikli insan kaynağımız ile birlikte artık tüm bu alanlarda dünyanın teknoloji geliştiren sayılı ülkelerinden biri konumundayız.

Sektörün gelişiminin yansımalarını TEI özelinde açmanızı istesek neler söylemek istersiniz?

Kurulduğumuz 1985 senesinden beri öncelikli olarak ülkemizin ihtiyaçlarını gidermek adına çalışıyoruz. Kuruluşumuz ve takip eden senelerde asli görevimiz ülkemizin ana hava gücü olarak kullanılan F16 uçaklarına güç veren F110 motorlarının parçalarının imalatı, motor montajı, testleri ve bakımı idi. Tarihi 40 yıla yaklaşan şirketimiz, parça ve modül üretimi ile motor montaj, test, bakım, onarım ve revizyon faaliyet alanlarında dünya devleri arasında yer almaktadır. Yıllar içinde gelişen altyapımız, tecrübe kazanan işgücümüz ve yüksek kalitemiz ile 2000’li yılların başlangıcından itibaren, devletimizin stratejileriyle de paralel olarak özgün motorlar alanında faaliyet göstermeye başlayan TEI; geldiği noktada ülkemizin ihtiyaç duyduğu ve duyacağı tüm havacılık motorlarında çözüm üretebilecek yetkinliğe sahip bir şirket olmuştur.

TEI’nin üzerinde çalıştığı güncel motor projeleri ile ilgili bilgi alabilir miyiz?

İlk olarak İHA’lar için gaz türbin motorlarının tasarım ve geliştirme faaliyetlerine başlayan şirketimiz son yıllarda pistonlu motorları da kapsayacak şekilde çalışma alanını genişletmiştir. Son 8 yılda tasarlayıp geliştirdiğimiz, üretip çalıştırdığımız 11 millî ve 1 yerli havacılık motorundan 5’inde seri imalat sürecindeyiz. Sürdürmekte olduğumuz özgün motor çalışmalarımızı gaz türbinli motorlar ve pistonlu motorlar olarak iki ana başlıkta detaylandırabiliriz.

Pistonlu motorlar başlığı altında, MALE (Medium Altitude Long Endurance) olarak adlandırılan ve orta irtifada uzun görevler yapabilen İHA’lara güç vermesi için Savunma Sanayii Başkanlığımızın desteği ile Operatif İHA Motor Geliştirme Projesi kapsamında 170 beygir güç üretecek Türkiye’nin ilk yerli ve millî havacılık motorunu geliştirdik. Günümüzde %95’in üzerinde yerlilik oranıyla seri imalatına devam ettiğimiz TEI-PD170 motorumuz TUSAŞ’ın ANKA platformu ile ilk uçuşunu 2018 yılının son günlerinde gerçekleştirmişti. Sonrasında seri imalat teslimatlarını gerçekleştirdiğimiz motorumuz ayrıca AKSUNGUR platformu ile de test uçuşlarına devam etmektedir. Ayrıca Baykar tarafından geliştirilen İHA’lara entegrasyon ve yer testleri için Baykar’a 3 adet TEI-PD170 motoru teslim edilmiştir. TEI-PD170 motorumuzun geliştirme sürecinin tamamlanmasının ardından kazandığımız tecrübe ve altyapı ile aynı sınıfta farklı görevler için kullanılabilecek İHA’ların farklı güç ihtiyaçlarını karşılamak için bu motorumuzdan türev motorlar ailesi türettik. Halihazırda TEI-PD222-DT, TEI-PD222-ST ve TEI-PD180-ST motorlarımızın test ve olgunlaştırma faaliyetlerine devam ediyoruz.

Yine pistonlu motorlar kategorisindeki bir diğer motorumuz olan TEI-PG50 motoru, 2 zamanlı boksör tipi olarak adlandırılan ve benzinle çalışan bir İHA motorudur. Ülkemizin ilk 2 zamanlı uçak motoru olan TEI-PG50 motorunda da seri üretim aşamasına gelmiş durumdayız. Benzer amaçlarla kullanılan diğer İHA motorlarına göre ürettiği güç, yüksek güç/ağırlık oranı gibi birçok avantajıyla öne çıkan motorumuz; güç verdiği platformun fırlatma ve kullanım ihtiyacına göre istenildiği anda kavrama yaparak güç aktarımına izin veren özel geliştirilmiş bir debriyaj sistemine sahiptir.

Gaz türbinli motorlar başlığına geldiğimizde çok sayıda farklı motor üzerinde çalıştığımızı söyleyebilirim. Önceliğimiz ülkemizin ihtiyaçlarını karşılamak olmakla birlikte, orta ve uzun vadede uluslararası pazarlarda özgün motorlarımızla yerimizi almak üzere çalışıyoruz. En güncel birkaç projemizi okuyucularınıza tanıtmak isterim.

Gaz türbinli motor geliştirme çalışmalarımızı bir adım öteye taşıyan, 2020 yılında tasarım çalışmalarına başladığımız ve 2022 yılı Mayıs ayında duyurduğumuz TEI-TF6000 motorumuz. Art yakıcı uyumlu bir tasarım üzerinde çalıştığımız motorumuz 6 bin lbf itki üretecek. Art yakıcılı versiyonu ile 10 bin lbf itki üretebilecek TEI-TF10000 motorumuzla, Milli Muharip Uçağın motoruna giden yolda askeri turbofan motorlar için tecrübe ve teknoloji kazanımını hedefliyoruz. Geçtiğimiz Mayıs ayında ilk tasarım döngüsünü tamamlayarak prototip imalat aşamasına geçmiş bulunmaktayız.

7 Şubat 2017 tarihinde SSB ile imzaladığımız sözleşmeyle başladığımız TEI-TS1400 Turboşaft Motor Geliştirme Projesi kapsamında, ekiplerimizin üstün gayretleriyle sıfırdan ilk defa millî ve özgün bir helikopter motorunu çok kısa sürede geliştirilerek ilk prototipini 5 Aralık 2020’de Cumhurbaşkanımız Sayın Recep Tayyip Erdoğan’ın katıldığı törenle teslim ettik. Rakip ve muadil motorlara göre daha yüksek itki üretebilen motorumuz için parçadan modüle, komponentten motor bütününe çok kapsamlı test faaliyetleri sürdürüyoruz. Teslim edilen ilk motorun ardından ürettiğimiz diğer motorlarımızla da bu yoğun test faaliyetlerimize devam ediyoruz. 2023 yılı içerisinde inşallah GÖKBEY Helikopteri ile ilk insanlı uçuş testi için olgunlaşmış motorlarımızı teslim edeceğiz.

TÜBİTAK desteği ile başladığımız TEI-TJ300 OMGS (Orta Menzil Gemi Savar) Hava Solumalı Jet Motoru Projesi’nde ilk prototip motorumuzu Şubat 2020’de çalıştırdık. Envanterdeki mevcut bazı sistemlere uyarlanabilmesi için 224 mm kısıtlı çapta özel olarak geliştirdiğimiz motorumuz, dünyada bu itki sınıfındaki rakip füze motorlarının hiçbirinde bulunmayan gelişmiş bir kompresör teknolojisine sahiptir. Nisan 2021’deki testlerimizde motorumuzla elde ettiğimiz 1.342 Newton’luk itki, bu alanda bir dünya rekorudur.

TEI’nin dış pazarlardan aldığı pay ile ilgili bir değerlendirme ve bu payın artırılması ile ilgili görüşlerinizi aktarmanızı istesek neler söylemek istersiniz?

Şirketimizin 1987 yılında başlayan faaliyetleri, aradan geçen seneler içinde yüksek imalat kabiliyetleri ve know-how gerektiren uçak motor parça ve modül üretimi, montaj ve test teknolojisi ülkemize kazandırılmıştır. Uluslararası standartta, güvenilir, yüksek kaliteli üretimimizle TEI, küresel havacılık sektörü içinde kendini kanıtlamış durumdadır. Parça ve modül üretimi kapsamında sivil ve askeri 50’ye yakın farklı motor programı için 2000’in üzerinde parça halihazırda üretim portföyümüzde yer almaktadır. Uluslararası büyük motor üreticileri için yaptığımız satışlar yıllık ihracat rakamlarımızın %90’ına yakınını oluşturmaktadır. İmalat tarafındaki iş hacmimizin yaklaşık %50’si, yeni nesil motor programları olarak adlandırılan LEAP, GEnx, Passport gibi motor programlarına ürettiğimiz parça ve modüllerden oluşmaktadır. Dünyada ticari olarak en başarılı sivil motor konumunda olan CFM56 motorunun yakın dönemde yerini alan ve A320neo, B737Max ve COMAC919 uçaklarında kullanılan LEAP motoru için ürettiğimiz birçok parça ile bu motorun dünya üzerindeki en büyük tedarikçisi pozisyonundayız. Benzer şekilde, geniş koridor yolcu uçaklarında kullanılan GEnx motoru için de 40’tan fazla parça ve 60’dan fazla modülle bu motorlar için de dünyanın en büyük tedarikçisiyiz.

Ayrıca 8 yılda tasarladığımız, geliştirdiğimiz, çalıştırdığımız ve ürettiğimiz; özellikle seri imalatlarını sürdürdüğümüz özgün havacılık motorlarımızla ihracat fırsatlarını takip ediyoruz. Yurt dışından hem platform üreticisi firmalarla hem de askeri heyetlerle çok sayıda görüşme gerçekleştiriyoruz. Yakın gelecekte Türkiye’nin ilk havacılık motoru ihracatını gerçekleştirmek için çalışmalarımıza devam ediyoruz.

Savunma sanayimizin geleceği ve bu gelecek içerisinde TEI’nin rolü ile ilgili düşüncelerinizi alabilir miyiz?

Şirketimizin kuruluşu ile amaçlanan, Türk savunma sanayisine yerli ürün ve servislerin sağlanması konusudur. Günümüzde savunma sanayimizin millileşme çabaları, sadece savunma konusunda değil aynı zamanda ülke ekonomisinin gelişmesi ve kalkınması adına da olmazsa olmaz adımlardan biri haline dönüşmüştür. TEI olarak faaliyetlerimize, devletimizin belirlediği “İhtiyaçları millî imkânlarla karşılamak için rekabetçi, kendine yeten, esnek, üretim-tasarım-Ar-Ge alanlarında küresel iş birliklerine de dâhil olabilecek teknolojik ve yönetsel altyapının kazanılması” hedefine uygun bir biçimde devam ediyoruz. Bir yandan ülkemizin geliştirdiği özgün havacılık platformlarının itki sistemleri ihtiyacını karşılamak için çalışırken bir yandan da geliştirdiğimiz motorları yabancı pazarlara sunarak ülkemize ihracat katkısı sağlamak adına çalışmalar yürütüyoruz. Özgün motorlarımız için sürdürdüğümüz bu faaliyetlerimiz; ham malzemeden teknoloji geliştirmeye, kritik alt sistemlere, tasarıma, üretime, teste ve motor bakım, onarım, revizyonuna kadar geniş bir faaliyet alanını kapsamaktadır.OCAK2023